مقدمه

با افزایش تدریجی نقش دانش و فناوری در کسب‌وکارها و لزوم محافظت از نوآوری‌ها و دستاوردهای فناورانه، سیستم ثبت اختراع، به یکی از اجزای کلیدی در استراتژی‌های تصمیم‌گیری سیاستگذاران، شرکت‌ها و محققین تبدیل شده است. امروزه، شرکت‌های فناور بزرگ، کسب‌وکارهای نوپا، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و حتی مخترعین و محققین مختلف، در قالب متقاضیان حقیقی و حقوقی، به‌صورت گسترده‌ای اقدام به ثبت اختراع و محافظت از ابداعات فنی خود می‌نمایند.

اما پتنت چیست و انواع آن کدام است؟ یک اختراع، چه الزاماتی باید داشته باشد تا بتوان آن را به ثبت رسانیده و گواهی ثبت اختراع یا پتنت اخذ نمود؟ محدوده حفاظت از یک اختراع به چه شکل است؟ مدت زمان حفاظت چقدر است؟ برای ثبت اختراع باید چه کارهایی انجام داد و از چه کارهایی باید پرهیز کرد؟ این‌ها سؤالاتی است که در مقاله پیش رو، به دنبال پاسخگویی به آن‌ها هستیم.

ثبت اختراع چیست؟

ثبت اختراع را می‌توان یکی از مهم‌ترین ابزارهای مالکیت فکری دانست که به منظور حفاظت از اختراعات، نوآوری‌ها و ابداعات فناورانه، مورد استفاده قرار می‌گیرد. مخترع، با هدف حفاظت از اختراع خود که می‌تواند یک محصول، فرآیند و به‌طور کلی یک راهکار جدید برای رفع یک مشکل باشد، آن را در سیستم پتنت به ثبت رسانیده و در صورت تأیید و اعطای گواهی ثبت اختراع به وی، می‌تواند برای مدت زمان محدود، از حق انحصاری بهره‌برداری از اختراع در محدوده جغرافیایی ثبت شده، استفاده نماید.

دو ویژگی بسیار مهم گواهی‌های ثبت اختراع، محدودیت زمانی و جغرافیایی آن‌ها است. یک گواهی ثبت اختراع، معمولاً در یک بازه زمانی ۲۰ ساله (از تاریخ ثبت درخواست) و در یک محدوده جغرافیایی مشخص، دارای اعتبار می‌باشد. برای مثال، اخذ گواهی ثبت اختراع از سیستم پتنت آمریکا، به معنای محافظت از آن در مرزهای جغرافیایی این کشور بوده و مخترع یا صاحب‌امتیاز پتنت، تنها می‌تواند از بهره‌برداری‌های غیرمجاز افراد و شرکت‌ها در خاک این کشور و یا واردات محصولات نقض کننده پتنت به آن، جلوگیری به عمل آورد. پس اگر مخترع یا فناوری، قصد حفاظت از اختراع خود در چندین کشور مختلف را داشته باشد، باید گواهی‌های ثبت اختراعی از دفاتر مربوط به هر یک از آن‌ها اخذ نماید. البته برخی دفاتر منطقه‌ای نیز وجود داشته که امکان حفاظت در یک منطقه جغرافیایی خاص و متشکل از چندین کشور را فراهم می‌کند. از مهم‌ترین این موارد، می‌توان به دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) اشاره نمود که با ثبت درخواست و اخذ گواهی از آن، می‌توان از حفاظت‌های ارائه شده در ۳۸ کشور عضو برخوردار گردید.

پرسشی که ممکن است به ذهن بسیاری از مخترعین و نوآوران خطور نماید، این است که ثبت اختراع، چه مزایایی برای آن‌ها در بر دارد. به عبارت بهتر، حفاظت از اختراع به چه صورت است و یک پتنت، چه پوشش حفاظتی برای آن‌ها پدید می‌آورد. در پاسخ باید گفت که مخترع یا صاحب‌امتیاز پتنت، دارای حق انحصاری برای جلوگیری از بهره‌برداری‌های تجاری دیگران از اختراع بوده و هر گونه استفاده تجاری، تولید، توزیع، واردات و یا فروش آن، منوط به کسب اجازه از مالک پتنت و جلب رضایت وی خواهد بود.

سیستم پتنت، علاوه بر مزایا برای مخترعین و نوآوران، منافعی برای عموم نیز به همراه دارد. در واقع، از منظر مزایای مخترع یا نوآور و مزایای عمومی، سعی شده تا نوعی تعادل در سیستم پتنت ایجاد گردد. بر این اساس، در قبال حق انحصاری در بهره‌برداری از اختراع و کسب منفعت از آن، مخترعین می‌بایست تمامی دانش و نوآوری بکار رفته در اختراع خود را به صورت عمومی افشا نموده، تا هر فرد صاحب مهارت در آن حوزه، بتواند با استفاده از اطلاعات پتنت، اختراع را مجدداً بازآفرینی نماید. الزام افشا، در کنار حق انحصاری اعطا شده، موجب می‌شود تا انگیزه مخترعین و نوآوران برای سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در فعالیت‌های تحقیق و توسعه افزایش یافته و در عین حال، نوآوری‌های توسعه یافته، در سطح جامعه انتشار یابند. هر دو این عوامل، به افزایش نرخ نوآوری و بهبود سطح رفاه جامعه می‌انجامد.

انواع پتنت

از منظر سیستم‌های ثبت اختراع مختلف، انواع متقاوتی از طبقه‌بندی پتنت‌ها وجود دارد که هر یک از آن‌ها، برای نوع خاصی از اختراعات مناسب می‌باشند. بر اساس طبقه‌بندی دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا «USPTO»، پتنت‌ها را می‌توان به سه دسته یوتیلیتی پتنت یا پتنت‌های کاربردی، پتنت‌های طراحی و پتنت‌های گیاهی تقسیم نمود که در ذیل، به اختصار معرفی شده‌اند:

۱. یوتیلیتی پتنت «Utility patent»:

یوتیلیتی پتنت‌ها یا پتنت‌های کاربردی، یک محصول، فرآیند و یا ماشین کاربردی جدید یا بهبودیافته را پوشش می‌دهند. این پتنت‌ها که اصطلاحاً «Patent For Invention» نیز نامیده می‌شوند، بخش اعظمی از «US» پتنت‌های گرنت شده را به خود اختصاص داده و تا ۲۰ سال از زمان ثبت درخواست، افراد و شرکت‌های دیگر را از ساخت، استفاده و فروش اختراع بدون کسب اجازه از صاحب آن، منع می‌کنند. البته در طی این مدت، صاحب‌امتیاز پتنت، موظف به پرداخت هزینه‌های مرتبط با نگهداری از پتنت نیز می‌باشد.

۲. پتنت طراحی «Design patent»:

پتنت‌های طراحی، به ابتکارات و نوآوری‌های مرتبط با طراحی، اعم از ساختار و طراحی یک محصول، یک طرح زینتی و … اشاره دارند. از آنجا که طراحی بیشتر به ظاهر و نوع پیکربندی تأکید می‌کند، این دسته از پتنت‌ها، بیشتر برای ثبت نوآوری‌های شکلی، یا طراحی یک شیء، طراحی‌های زینتی مرتبط با سطوح و یا ترکیبی از این دو بکار گرفته می‌شوند. مدت‌زمان اعتبار پتنت‌های طراحی، در مقایسه با دیگر انواع پتنت، تا حدی کوتاه‌تر بوده و برابر با ۱۵ سال از زمان اعطای گواهی می‌باشد (برای درخواست‌هایی که پیش از ۱۳ می ۲۰۱۵ در آمریکا به ثبت رسیده‌ باشند برابر با ۱۴ سال پس از گرنت شدن و برای بعد از این تاریخ، برابر با ۱۵ سال می‌باشد.)

۳. پتنت گیاهی «Plant Patent»:

در سیستم پتنت، امکان ثبت گونه‌های جدید گیاهی نیز وجود دارد. حق مالکیت این نوع پتنت‌ها، به مدت ۲۰ سال از تاریخ ثبت اعتبار داشته و حق تولید، ارائه، فروش و تکثیر گیاه و نیز واردات آن به خاک آمریکا، در اختیار مالک پتنت خواهد بود. (شایان ذکر است که گیاهان را می‌توان از طریق ثبت یوتیلیتی پتنت و یا گواهی حفاظت از تنوع گیاهی (PVP) نیز تحت حفاظت قرار داد. البته یوتیلیتی پتنت‌ها، بیشتر برای محصولات مبتنی بر مهندسی بذر و فناوری‌های مرتبط با آن بکار می‌روند.)

گفتنی است که در برخی از کشورها، نوع دیگری از ثبت اختراع نیز وجود دارد که به آن، یوتیلیتی مدل یا اختراعات کوچک گفته می‌شود. با توجه به نقش مهم اصلاح و بهبود جزئی محصولات موجود در سیستم‌های نوآوری محلی و نظر به این‌که این نوع از اختراعات، نمی‌توانند الزامات و پیش‌نیازهای پتنت شدن را برآورده سازند، یوتیلیتی مدل‌ها این امکان را برای مخترعین فراهم می‌آورند که برای مدت محدود، دیگران را از استفاده غیرمجاز از این اختراعات، باز دارند. به‌طور کلی، در مقایسه با پتنت‌ها، یوتیلیتی مدل‌ها نیاز به برآورده‌سازی الزامات کمتر سخت‌گیرانه‌ای دارند (برای مثال، سطوحی پایین‌تری از الزام گام ابتکاری) و در مقابل، مدت‌زمان حفاظت از آن‌ها نیز کوتاه‌تر است (بین ۶ تا ۱۵ سال از تاریخ ثبت درخواست).

لازم به ذکر است که در سیستم ثبت اختراع آمریکا، از منظر نوع درخواست‌های ثبت اختراع نیز، می‌توان دو دسته کلی درخواست‌های دائم (Non-Provisional Patent) و درخواست‌های موقت (Provisional Patent) را معرفی نمود. ثبت درخواست موقت، با هزینه بسیار کمتر، بدون نیاز به ارائه ادعاهای پتنت‌های معمول و یا هرگونه سوگند یا اعلان انجام می‌گیرد. همچنین، با توجه به این‌که درخواست‌های موقت، مورد ارزیابی قرار نمی‌گیرند، نیازمند افشای کامل اطلاعات مرتبط با دانش پیشین نمی‌باشند. در واقع، می‌توان درخواست موقت را ابزاری برای ایجاد یک تاریخ ثبت اولیه مرتبط با درخواست دائم ثبت اختراع دانست. مخترعینی که به دلایل مختلف، قبل از ثبت درخواست اصلی و تکمیل مدارک مرتبط با آن، مجبور به افشای اختراع خود می‌باشند، می‌توانند برای ثبت موقت اقدام نموده و سپس در یک بازه زمانی ۱۲ ماهه (از زمان تاریخ ثبت)، نسبت به تکمیل درخواست خود اقدام کنند.

اشاره به این نکته نیز خالی از لطف نیست که سازمان جهانی مالکیت فکری، با هدف تسهیل در فرآیند ثبت اختراعاتی که نیاز به حفاظت در چندین منطقه جغرافیایی دارند، «پیمان همکاری ثبت اختراع» را ایجاد نموده است. صاحبان فناوری، با ثبت تنها یک درخواست واحد در سیستم «PCT»، می‌توانند آن را جایگزین ثبت‌های متعدد در سیستم‌های پتنت مختلف نموده و سپس با بررسی دقیق شرایط، نسبت به پیگیری درخواست خود در هر یک از دفاتر ثبت اختراع ملی، اقدام نمایند.

شرایط یا الزامات ثبت اختراع

آیا هر دستاورد نوآورانه‌ای را می‌توان به‌عنوان یک پتنت به ثبت رسانید؟ برای مثال، آیا یک فرمول ریاضی یا یک پدیده طبیعی، مانند کشف یک ماده جدید، قابل ثبت است؟ آیا یک اختراع مضر برای بشر، مانند اسلحه بیولوژیک کشنده یا بمب اتم، امکان پتنت شدن دارد؟ در پاسخ باید گفت که چتر حفاظتی سیستم پتنت، تنها برای مجموعه محدودی از اختراعات قابل استفاده بوده و یک اختراع، برای دستیابی به این پوشش حفاظتی، می‌بایست مجموعه‌ای از شرایط و الزامات را احراز نماید.

الزامات ثبت اختراع را می‌توان در دو دسته کلی الزامات رسمی و ماهوی تقسیم نمود. شرایط رسمی، به مجموعه‌ای از ویژگی‌های مدنظر دفاتر ثبت اختراع و الزامات اجرایی آن دفتر اشاره داشته و شرایط ماهوی، به ویژگی‌های اصلی و ذاتی اختراع می‌پردازد.

الزامات رسمی عبارتند از:

• افشای کامل: مخترع موظف است که تمامی اطلاعات مرتبط با اختراع خود را افشا نماید.

• اولویت در ثبت: فردی که زودتر اقدام به ثبت درخواست کند، در اولویت بهره‌مندی از حقوق انحصاری ثبت اختراع خواهد بود. 

• رعایت حق تقدم: اگر پیش از این، اختراع در کشور دیگر ثبت شده باشد، حداکثر ۱۲ ماه برای ثبت همان اختراع در سایر کشورها فرصت هست.

• اختراع واحد: مخترع در قالب یک درخواست ثبت اختراع، تنها می‌تواند برای ثبت یک موضوع اقدام کند.

الزامات ماهوی عبارتند از:

• موضوع مناسب: هر موضوعی قابلیت پتنت شدن ندارد. برای مثال، دستاوردهای انتزاعی و اختراعاتی که بهره‌برداری از آن‌ها خلاف موازین شرعی یا نظم عمومی باشند، قابل ثبت نمی‌باشند.

• تازگی یا نوآوری: اختراع نباید در دانش پیشین وجود داشته باشد.

• سودمندی یا کاربرد صنعتی: اختراع باید یک کاربرد عملی و کاملاً ملموس داشته باشد. 

• غیربدیهی بودن: فردی که دارای مهارت‌های معمول و تخصص فنی در حوزه مرتبط با اختراع است، نباید به صورت بدیهی، قادر به استنتاج و دستیابی به آن باشد.